Όπως είχε πει και ο διάσημος μαθηματικός Clive Humby το 2006, «τα δεδομένα μας, είναι το νέο πετρέλαιο». Η «ωμή» μορφή τους δεν έχει παρά μικρή σημασία, όμως με την κατάλληλη επεξεργασία και ερμηνεία, η αξία τους πολλαπλασιάζεται. Ο κόσμος της διαφήμισης, των ιντερνετικών αγορών, των social media και της ενημέρωσης, δομούνται και περιστρέφονται γύρω από τόνους δεδομένων που παράγονται καθημερινά από εκατομμύρια χρήστες σε όλο τον κόσμο. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, ως άτομα, «προσφέρουμε» αυτά τα δεδομένα με τη θέλησή μας, δίχως να συνειδητοποιούμε πλήρως τη σημασία τους, θεωρώντας πως δεν έχουν μεγάλη αξία. Άλλωστε, κάποιες φορές η εξατομικευμένη διαφήμιση ή η πληροφορία που μας παρέχει ο αλγόριθμος μπορεί να φανεί χρήσιμη και ευχάριστη. Είναι όμως πάντα έτσι τα πράγματα; Ή μήπως ο κόσμος των δεδομένων μας είναι πολύ πιο σκοτεινός και επικίνδυνος απ’ ό,τι φανταζόμαστε;

Την άνοιξη του 2018, ένα άρθρο του Guardian για μια έως τα τότε άγνωστη στο κοινό εταιρεία την Cambridge Analytica, έφερε έναν τεράστιο σεισμό στον χώρο των προσωπικών δεδομένων και του τρόπου που η επεξεργασία τους μπορεί να μετατραπεί σε όπλο προπαγάνδας και μεθόδευσης της κοινής γνώμης. Η αποκάλυψη ότι η εταιρεία είχε συλλέξει —μέσω μίας εφαρμογής-τεστ προσωπικότητας στο Facebook— δεδομένα όχι μόνο από όσους τη χρησιμοποίησαν αλλά και από τους φίλους τους, χωρίς καμία ενημέρωση ή συναίνεση, άνοιξε τον ασκό του Αιόλου. Ξαφνικά, η ιδέα πως η ψηφιακή μας δραστηριότητα είναι αθώα και ακίνδυνη κατέρρευσε. Η Cambridge Analytica φέρεται να αξιοποίησε αυτές τις πληροφορίες για να δημιουργήσει λεπτομερή ψυχογραφικά προφίλ χρηστών, με στόχο την ακριβή στόχευση πολιτικών μηνυμάτων – μετατρέποντας το Facebook σε έναν μηχανισμό χειραγώγησης συνειδήσεων. Η παγκόσμια κατακραυγή που ακολούθησε, μαζί με την κλήση του Mark Zuckerberg στο Κογκρέσο, δεν άλλαξαν μόνο την εικόνα που είχαμε για την ιδιωτικότητα στο διαδίκτυο, αλλά και τη θεσμική στάση απέναντι στην ψηφιακή εποχή: τα δεδομένα μας δεν είναι απλώς πληροφορία, είναι δύναμη.

Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας την τελευταία δεκαετία έχει οδηγήσει σε μια πραγματική έκρηξη στην παραγωγή δεδομένων. Το 2013, η ανθρωπότητα παρήγαγε περίπου 4,4 zettabytes (ένα zettabyte = 1 τρισεκατομμύριο gigabytes) ψηφιακών δεδομένων παγκοσμίως· μέχρι το 2025, ο αριθμός αυτός αναμένεται να ξεπεράσει τα 181 zb, σύμφωνα με στοιχεία της International Data Corporation (IDC). Μόνο το 2024, εκτιμάται ότι δημιουργήθηκαν καθημερινά πάνω από 328 εκατομμύρια terabytes δεδομένων – από social media, υπηρεσίες streaming, online αγορές, αισθητήρες IoT, emails και εφαρμογές. Για να αντιληφθούμε το μέγεθος, αρκεί να αναλογιστούμε ότι κάθε λεπτό ανεβαίνουν πάνω από 500 ώρες βίντεο στο YouTube, αποστέλλονται 241 εκατομμύρια emails και πραγματοποιούνται 5,9 εκατομμύρια αναζητήσεις στο Google (Statista, 2024). Η εκθετική αύξηση των χρηστών και η αλματώδης πρόοδος της Τ.Ν μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως, όχι μόνο τα δεδομένα μας θα συνεχίσουν να έχουν αξία, αλλά και η επεξεργασία τους θα γίνει ακόμα πιο φθηνή και γρήγορη.

‍

‍

Η νομοθετική εξουσία –όπως συνηθίζει άλλωστε– κινείται με πολύ αργούς ρυθμούς, αδυνατώντας να προλάβει τις εξελίξεις. Η Ε.Ε. το 2019 έβαλε τα πράγματα σε μία σειρά με τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων (GDPR), όμως από μόνος του δεν αρκεί. Ο κανονισμός αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για τη θωράκιση των πολιτών, όμως παραμένει δύσκολο να εφαρμοστεί πλήρως σε ένα τόσο ρευστό και ταχύτατα εξελισσόμενο περιβάλλον. Πολλές εταιρείες, ειδικά οι τεχνολογικοί κολοσσοί, βρίσκουν "παραθυράκια" ή εκμεταλλεύονται τη σχετική αδράνεια των αρχών για να συνεχίσουν πρακτικές που, αν και όχι πάντα παράνομες, παραμένουν ηθικά αμφιλεγόμενες. Παράλληλα, η επίβλεψη και η επιβολή κυρώσεων παραμένει άνιση και συχνά ανεπαρκής, ιδίως όταν απέναντι βρίσκονται πολυεθνικοί γίγαντες με ανεξάντλητους πόρους.

Η συζήτηση γύρω από την προστασία των προσωπικών δεδομένων δεν μπορεί να είναι πλέον μόνο τεχνοκρατική και νομική. Είναι μια βαθιά πολιτική και κοινωνική πρόκληση, που αγγίζει τα όρια της ελευθερίας, της διαφάνειας και της δημοκρατίας. Ο ψηφιακός πολίτης του 21ου αιώνα χρειάζεται όχι μόνο νομική προστασία, αλλά και ψηφιακή παιδεία, ώστε να μπορεί να αναγνωρίσει τους κινδύνους και να ελέγχει –στο μέτρο του δυνατού– το ψηφιακό του αποτύπωμα. Γιατί σε έναν κόσμο όπου η πληροφορία ισοδυναμεί με εξουσία, η ανωνυμία, η επιλογή και η συναίνεση δεν πρέπει να θεωρούνται πολυτέλειες, αλλά θεμελιώδη δικαιώματα.

Στον νέο «πραγματιστικό» κόσμο που αναδύεται, όπου το δόγμα αλλάζει φανερά προς το «δίκαιο του ισχυρού», είναι αδύνατο να υπερασπιστούμε τα προσωπικά μας δεδομένα ατομικά. Η μοναδική απάντηση μπορεί να προκύψει μόνο από την συλλογική διεκδίκηση των δικαιωμάτων των δεδομένων μας και την απόκτηση «τίτλου κτήσης και κυριότητας» σε αυτά. Η χρήση και η εκμετάλλευσή τους πρέπει να παραμένει πάντα επιλογή μας, όχι υποχώρηση!